Het water staat ons aan de lippen. Na de natte herfst van 2023, die volgde op een droge zomer, worden we opnieuw met onze neus op de feiten gedrukt: het moet anders. De huidige ecologische uitdagingen zijn verweven met sociaal-politieke en economische uitdagingen, van toenemende ongelijkheid, tot de toegang tot gezond voedsel of land.
Agro-ecologische boeren doen het anders. Deze boeren werken samen met de natuur, gaan uit van biodiversiteit en de verbinding van al het leven. In plaats van snel winstbejag, is solidariteit het leidende economische principe. Daarnaast zet de agro-ecologische beweging zich in voor kleinschalige producenten en gemarginaliseerde groepen mensen, zodat zij toegang krijgen tot goed eten, land en kennis.
Toch stuiten agro-ecologische boeren en tuinders op grenzen. Politiek gezien passen ze vaak niet in de hokjes van de wet- en regelgeving die gemaakt is voor grootschalige (industriële) landbouw. Grond is vaak geen eigendom: kortdurende pachtcontracten maken het lastig om langetermijnplannen uit te voeren. Het is vaak hard werken, maar het inkomen blijft achter. Bovendien moet je als tuinder niet alleen goed zijn in je vak, ook moet je de spelregels van de (lokale) overheid en politiek te begrijpen, en het liefste ook nog marketeer zijn.
Daarom organiseert de Federatie van Agro-ecologische Boeren, een samenwerkingsverband van de BD-vereniging, de Biotuinders, Biocylische Veganlandbouw, het CSA Netwerk en Toekomstboeren jaarlijks de Boerenlandbouwconferentie. Hier ontmoeten agro-ecologische boeren en tuinders elkaar om elkaar te inspireren, om de harten te luchten, en van elkaar leren.
Van startende tot doorgewinterde tuinders kwamen samen op 25, 26 en 27 januari 2024 voor de vierde editie van deze conferentie in het Nivon Natuurhuis in het bosrijke Oisterwijk. Dit jaar was het hoofdthema klimaatadaptatie, in politieke en ecologische zin. Want ondanks de uitdagingen waar deze boeren mee worden geconfronteerd, zijn het ook “veerkrachtige, slimme, autonome boeren die vanuit intuïtieve kracht weten dat zij als deel van moeder aarde met haar samen willen werken”, aldus Irma Brassinga zoals gequote in het programmaboekje.
Mistica & Plenaire Opening
“Wat je vast hebt, is heel belangrijk. Dat zaadje draagt de kennis van het verleden, heeft energie en kracht om te bloeien, bezit de potentie om te vernieuwen en zich aan te passen aan wat de toekomst brengt”, zo opent Wim Moyaert van Boerenforum de Mistica, een openingsritueel, op donderdagochtend. De ruim tachtig aanwezigen staan met hun ogen dicht in een cirkel. Door zich te verbinden met de energie en potentie van het zaad, met het verleden en de toekomst, arriveren ze in het nu. Onder begeleiding van Wim realiseren we ons dat we dezelfde cyclus meemaken als dat zaadje, van ontstaan, tot ontkiemen, groeien en vervolgens weer zaad maken. We staan stil bij hoe we verbonden zijn met die zaadjes, met generaties die ons voorgingen en die na ons zullen komen.
Want, zo opent dagvoorzitter Yanina Willet, we zijn hier vandaag bij elkaar om te voelen dat we niet alleen zijn, maar onderdeel van een grotere beweging waarin we wijsheid, kennis en ervaring uitwisselen. Om opnieuw te voelen waarom we dit ook alweer doen, en waarom en hoe agro-ecologie dat positieve antwoord is.
Soms wordt het waarom scherp in een alledaags moment. Tijdens het panelgesprek vertelt Irma Brassinga van Eetmeerbosch over een ervaring met een mede-oogster. Deze man weet altijd precies uit de grond te halen wat nog niet op de oogstlijst staan. Toen hij op een mooie zomerse dag zwaaiend met radijzen voor Irma’s neus stond met de woorden “ja, die zijn wel klaar om geoogst te worden”, knapte er iets bij haar.
“Natuurlijk ging het niet om die ene man”, vertelt Irma openhartig. Dit moment belichaamde voor haar de overlevering van het Nederlandse imperialisme en de cultuur van toe-eigening die is opgebouwd vanuit de geprivilegieerde ivoren toren waar we hier in Nederland in zitten. De uitdaging is hoe we vanuit “het hol van de leeuw, het racistische kapitalistische en koloniale systeem dat we tegelijkertijd ook zelf belichamen, niet meer reproduceren”.
Ida Simonsen, die zich als VN Jongerenvertegenwoordiger Biodiversiteit inzet om genegeerde stemmen in het gesprek over de toekomst van landbouw hoorbaar te maken, herkent dit. In haar rol spreekt zij vaak op plekken waar weinig jongeren zijn: “het is dan wel eens makkelijk om snel te scoren met met het risico iemand belachelijk te maken”. Dit is ook reproductie. Door tegenover de ander gaan staan, blijven tegenstellingen en machtsrelaties in stand, in dit geval oud tegenover jong.
Alex Schreiner, van de Federatie Agro-Ecologische Landbouw en CSA Netwerk, kan zich hier ook in vinden. Zij koos voor agro-ecologie, omdat ze onderdeel van de oplossing wil zijn. De waarde van de agro-ecologie zit volgens Alex in de holistische benadering. In plaats van een plaag bestrijden en bestaande systemen te reproduceren, kijkt ze naar de balans in het ecosysteem, of dat nu gaat over de tuinderij of de maatschappij: “agro-ecologie gaat niet alleen maar over landbouw, biodiversiteit of stikstof. De vraag is hoe het past in de gehele maatschappij en antwoord biedt op thema’s als racisme en (on)gelijkheid. Landbouw is onderdeel van de gemeenschap”.
Alle drie de panelleden zien agro-ecologie als het antwoord op deze polycrisis. Dat verhaal vertellen is soms lastig. Het wordt snel, zoals Ida zei “gewauwel”, een kluwen woorden waar de uitweg niet meer in te vinden is. Door het zichtbaar en tastbaar te maken op de tuinderij kunnen mensen zien wat die woorden in praktijk teweeg brengen.
Daarvoor hebben we meer boeren en mensen nodig die werken volgens de Nyeleni-principes. Het gaat om biodiversiteit, en om diversiteit in organisatie, leefvormen en in ons voedselsysteem. Hoe dat eruit ziet is afhankelijk van de context. Daar zit de kracht en de moeilijkheid van agro-ecologie. Met meer voorbeelden, met meer mensen die zich hiervoor inzetten, kan het verhaal beter worden verteld.
“Als je je ook maar enigszins herkent in de principes, dan mag je jezelf een agro-ecologisch persoon noemen en daarvoor gaan staan”, voegt Klarien Klingen, medeorganisator van de conferentie en oprichter van Toekomstboeren, toe. “We mogen gaan staan voor onze identiteit als agro-ecologische boeren.” Want, en zo sluit Yanina sluit het gesprek af, wat agro-ecologische boeren en tuinders doen is inherent politiek: “jullie zijn de voorlopers, de leiders met een visie.”
Met applaus doordrenkt van erkenning wordt de plenaire opening van de conferentie afgesloten en verdelen we ons over de workshops. Op de eerste dag van de conferentie verdelen de aanwezigen zich over in totaal 12 workshops in twee workshoprondes. Op dag twee werden nog eens 6 workshops aangeboden. Van bodembiologie tot ‘etnobotany’ (verven met planten) en van het bespreken van een mobiele werkplaats voor agro-ecologische boeren in Nederland tot bio vegan akkerbouw en bomen enten: de diversiteit aan workshops is net zo groot als het aantal uitdagingen waar we voor voor staan.
De verslagen van enkele van deze workshops worden de komende tijd op deze website geplaatst. Schrijf je hier in en ontvang de berichten direct in je mailbox.
Plenaire Afsluiting Dag 1
De eerste dag van de conferentie zit er op. Uit de geanimeerde gesprekken tijdens de momenten na de workshops en het feit dat alle workshops uitliepen, blijkt de betrokkenheid van de aanwezigen en dat de workshops waarin kennis en ervaring word uitgewisseld van grote waarde zijn.
Na het reclameblok met uiteenlopende oproepen – demonstratie tegen dereguleren GMO’s in Brussels, de boerengroep podcast, de toekomstboeren podcast, de XR A12 blokkade, en een brochure over dekolonisatie van Nederlandse Landbouw en de rol van agro-ecologie – is er ruimte voor pitches. Tijdens die pitches roepen aanwezigen anderen op om samen vorm aan te geven aan plannen die zijn opgeborreld gedurende de dag.
Naar aanleiding van de workshop over intergenerationele dialoog ontstaat bijvoorbeeld het idee om te focussen op kennisoverdracht van boeren die geen opvolger hebben. Zij hebben misschien wel land, en in ieder geval kennis, om over te dragen. Een andere pitch gaat over het zelf-lerende netwerk rondom het thema opkweek op eigen bedrijf: “we zijn te afhankelijk van Jongerius”. De aanwezigen verdelen zich over de verschillende groepen om hier vervolgens tijdens de borrel verder over te praten.
Dag 2 – Plenaire Opening
De dag opent met een gesprek tussen Linda Jak, van Tuinderij ‘Wild en Klarien Klingen, over de kwetsbaarheid van land, of beter: het niet-eigenaar zijn van land. Linda heeft hier ervaring mee en deelt deze ochtend haar lessen.
Nadat Linda in 2014 met een compagnon een tuinderij startte, maakte ze 2019 in haar eentje een doorstart op een ander stuk land van een halve hectare twee kilometer verderop. Haar 55 oogstdeelnemers hoopt zij dit jaar uit te breiden. Linda heeft een vijfjarig pachtcontract via grondzaken bij de gemeente Den Bosch waar nu drie jaar van voorbij is.
Toen Linda net begonnen was op de nieuwe locatie – de put was geslagen, het belangrijkste voorwerk gedaan – kreeg ze via de gemeente te horen dat de buurman, een varkenshouder, niet blij was met de plannen van Linda. In overleg met de gemeente was zij begonnen met de aanleg van de pluktuin aan de kant van de omheining van haar buurman. De buurman bleek niet gecharmeerd van het vooruitzicht wekelijks vijftig mensen in zijn uitzicht te zien. Hij was al jaren gewend dat het helemaal open was. In de tussentijd bleek uit andere documenten van de gemeente dat er eigenlijk een wandelpad en een waterpartij midden op het land dat Linda toegewezen had gekregen zou moeten komen.
Het lijkt een typisch voorbeeld van slechte communicatie tussen afdelingen van de gemeente die niet op de hoogte zijn van elkaars plannen. Uiteindelijk is Linda op eigen initiatief bij haar buurman op de koffie gegaan. Dat was een positief gesprek: ze kon verder met de tuin waar ze was begonnen.
Ondanks de frustratie naar de gemeente is ze ook dankbaar: de gemeente is immers een belangrijke partner. Toch loopt ze er tegen aan dat je vaak niet degenen te spreken krijgt die beslissingsbevoegd zijn: “Dan heb je net een heel gesprek gehad met iemand, en die staat achter je plannen, maar vervolgens kan die persoon geen beslissing nemen.” De stadsecoloog zegt bijvoorbeeld ‘doe het maar gewoon’ als ze iets op haar land wilt plaatsen, maar de pachtregels zijn leidend: “het is een gek politiek spelletje. Er is één spelregel en dat is indekken”.
Aangezien het verhaal van Linda niet op zichzelf staat, vraag Klarien wat de beweging hier kan betekenen. Volgens Linda is het een oplossing om de mensen binnen deze beweging die dat spelletje kunnen spelen, en die de vaardigheden hebben om in gesprek te gaan met de gemeente, woordvoerder naar de gemeente te maken vanaf dag één. Ook Linda heeft wel eens de neiging met gestrekt been erin te gaan, maar dat werkt averechts. Zeker voor beginnende boeren en tuinders zou het fijn als zij een beroep kunnen doen op mensen die de confrontatie op de juiste manier aangaan.
Er komt bijval uit het publiek. Wilma benoemt dat een aantal wethouders die zich hebben aangesloten bij de Partij van de Dieren een netwerk vormen om als bestuurders agro-ecologische initiatieven beter te ondersteunen. Zoals Wilma zei: “daar is onverwachte hulp van te verwachten”.
Plenaire Afsluiting
Na nog een laatste workshopronde komen we voor de laatste keer samen om de vierde Boerenlandbouwconferentie af te sluiten. Yanina vraagt ons te gaan staan en onze ogen te sluiten. We staan stil bij wat we de afgelopen 48 uur hebben meegemaakt, geleerd, ervaren, wie we hebben ontmoet. Ze roept ons op te voelen wat er gebeurd met de aarde, dat ze huilt, maar ook om dankbaar te zijn voor dit netwerk: dat we samen met elkaar en de aarde werken aan een nieuw verhaal. Wilma zet dit kracht bij door met ons een lied te delen van een sjamaan uit Nieuw Zeeland met wie zij heeft gewerkt. Aansluitend maakt zij een vergelijking met sneeuwklokjes en de veerkracht van de mensen die hier bij een zijn. Onder hoeveel sneeuw de net uitgekomen sneeuwklokjes ook worden bedolven, ze houden zich staande. Wanneer de sneeuw weg is, staan ze daar, de ogenschijnlijk fragiele klokjes fier hangend aan de groene stengels. Klaar om de lente in te luiden.
Na deze dagen voelt ieder zich gesterkt in de eigen rol als agro-ecologische boer als antwoord op de polycrisis, verrijkt met nieuwe inzichten en door de uitwisseling van ervaringen. Waar we soms alleen op ons land bezig zijn en vergeten dat we onderdeel zijn van iets groters, werd dat deze twee dagen juist gevoeld.
Met dit gevoel bezochten we de Stoerderij van Arjen Swinkels om te zien hoe hij met zijn imposante maar vriendelijke waterbuffels natuurinclusief zuivel en vlees produceert. Aansluitend vond de aftrap plaats van het zelflerend netwerk Opkweek. In eigen opkweek kun je keuzes maken die voor jou belangrijk zijn. Zo wordt je als tuinder minder afhankelijk van grote externe bedrijven. De interesse hiervoor bleek gigantisch en dat bevestigd dat dit netwerk weer een stap in de goede richting is.
Tot slot vind er nog een gesprek plaats op tuinderij de Es tijdens het Boerenvuur met tuinders Bart Pijnenburg en Daniella de Winter. We spraken openhartig over de dilemma’s van grote investeringen doen. Soms is het nodig (weer) veel geld in je boerderij te stoppen, terwijl het lastig is om die investering vanuit de primaire productie, de landbouw, terug te betalen. Uit het gesprek met veel intergenerationele uitwisseling blijkt dat die keuze alles te maken heeft met je toekomstbeeld, of eigenlijk je gevoel, van hoe je boerderij er over bijvoorbeeld twintig jaar uit zal zien. Onze droom voor tuinderij de Es, zo bleek tijdens het gesprek, is dat de tuinderij een zelfstandige entiteit zou mogen worden, die zelf voort mag blijven bestaan, waarbij de mensen die er werken dienend zijn aan de plek en wat de plek vraagt.
Met het Boerenvuur is toch echt een einde gekomen aan twee dagen vol inzichten, soms met humor en hier en daar een frons op het voorhoofd. Na deze tweedaagse kleurrijke uitwisseling van ideeën, gaat ieder geïnspireerd, en soms zelfs ontwaakt, weer verder met het bewandelen van diens eigen agro-ecologische pad. Maar met het gevoel van connectie, van verbinding met alle elementen in de kringloop, vloeibaar en krachtig als water.
